حبس از انواع مجازات هایی است که از قدیم الایام تا امروز به شکلهای مختلفی اجرا می شود . حبس در مقایسه با دیگر مجازات ها خصوصیت اصلی اش این است که آزادی انسان را به طور موقت یا دائم سلب میکند . امروز علمای حقوق و جامعه شناسان و جرم شناسان و ..... با توجه به عوارض منفی یا آسیب اجتماعی و عوامل دیگر حبس را ابزار مناسبی برای سیستم جزایی نمی دانند و معتقدند که در برخی از جرائم از مجازات های جایگزین استفاده شود . ما در این تحقیق ابتدا تعریف حبس و آثار سوء آن . سپس مجازات های جایگزین حبس و اقسام آن و در آخر به سیاست ایران در تحدید مجازات حبس می پردازیم .

تعریف حبس :

حبس در لغت به معنای باز داشتن ، زندانی کردن و نیز به معانی زندان به کار می رود و جمع واژه‌ی حبوس است .

تعریف حبس در حقوق جزاء:

حبس به معنای سلب آزادی و اختیار نفس در مدت معین یا نا محدود به طوری که در آن زمان ، حالت انتظار ترخیص وجود نداشته باشد و اگر حالت انتظار وجود داشته باشد به آن توقیف گویند نه حبس که گاهی اوقات به جای توقیف به غلط کلمه حبس به کار رفته استدلایل توسل به مجازات های جایگزین حبس (یا آثار سوء زندان )

در سرتاسر جهان مجازات زندان در امر تشکیلات قضایی کیفری نقش محوری دارد . در بسیاری از کشور ها برای مجازات اغلب مجرمین محکوم ، حکم زندان صادر می کنند .

لکن با گذشت زمان عواملی باعث شد جنبش تحدید موارد «قرار محکومیت سالب آزادی » و «کاهش مدت اقامت در زندان » از طریق یافتن جایگزین هایی در سطح کشورها آغاز شود . این عوامل عبارتند از :

ورود ، خرید و فروش و استعمال مواد مخدر در زندان : یکی از مشکلات موجود در زندان ها مشکل وارد شدن مواد مخدر و استعمال و خرید و فروش آن در داخل زندان است این مسئله امروز برای سازمانها و زندان ها به صورت یک معضل در آمده است مجرمان زندانی با شیوه و ترفندها ی گوناگون مواد مخدر را به زندان وارد و اقدام به توزیع و استعمال آن می کنند . سید مرتضی بختیاری رئیس سازمان زندانها (در سال 1381) دراین باره می گوید :

از نیمه سال دوم 1378 تا تیر ماه 1381، 80 کیلو گرم هروئین در زندانهای کشور کشف شده است و در این مدت 12 هزار پرونده مربوط به کشف مواد مخدر در زندانهای کشور تشکیل شده است .

و در آمار دیگر تنها در سال 1380 بالغ بر 143 کیلو گرم مواد مخدر در زندان کشف شده است استعمال مواد مخدر به دلایل فشارهای روحی و روانی زندانیان و نیازهای جسمی و روانی و گاهی هم برای تفریح و تفنن صورت می گیرد . فراوانی مواد مخدر و عرضه آن در زندان جز جرم زایی و تحمیل هزینه های سنگین بر جامعه بابت نگهداری مجرمان در زندان چه نتیجه و دستاوردی می تواند داشته باشد .

انحرافات اخلاقی و جنسی در زندان : تا وقتی نیاز هست مسئله تامین نیاز باقی است از جمله نیاز های که در انسان وجود دارد . ارضای غریزه‌ی جنسی است که باید تامین گردد و در زندان به دلیل ویژگی ها و محدودیت های که دارد مانع از آن می شود که به طور طبیعی و مشروع اشباع و ارضاء گردد و در نتیجه موجبات بروز انحرافات جنسی در میان زندانیان را فراهم می آورد که خود باعث شیوع بیماری های خطرناک عفونی و مقاربتی مانند ایدز و هپاتیت می باشد .

تاثیر زندان بر خانواده‌ی محکومین : یکی دیگر از پیامدهای مجازات زندان ، تحمیل اثرات سوء آن بر فرزندان و خانواده محکوم است که خود مغایر با اصل شخصی بودن مجازات هاست و چنین امری برای محکوم و خانواده ی وی مجازات ی مضاعف محسوب می شود و به گفته‌ی رئیس قوه قضایه : زندان ، مجازات خانواده‌ی محکوم است نه خود محکوم .

پژوهشی نشان می دهد که با زندانی شدن 114 هزار نفر زندانی متأهل 313هزار نفر فرزند بی سرپرست و با محاسبه همسران‌ آنها این میزان به 421 هزار نفر می رسد . مسئله قابل توجه دیگر ، جدایی اجباری مادران زندانی .از فرزندان خود به ویژه در مدت کوتاهی پس از تولد است . قطع رابطه ‌ی مادر و فرزندی پیامدهای بی شماری به دنبال دارد به ویژه اگر فرزندان در زندان به دنیا بیایند که این آسیب‌ها چند برابر می شود .

مسائل بهداشتی و بیماری های واگیر دار : یکی از مهم ترین مسائل که امروزه ذهن بسیاری از مسئولان و متولیان امر را به خود مشغول کرده است ، شیوع و گسترش ایدز و سایر بیماری های عفونی و مسری در زندان های کشور است . استفاده از سرنگ آلوده و مشترک روابط جنسی زندانیان و فقدان بهداشت از عوامل بروز شیوع بیماری های مذکور است رئیس سازمان زندان ها در این باره می گوید : اساسا وضع بهداشتی زندانها به هم ریخته است و باید برای آن فکر جدی کرد مثلا کارتن خواب هایی هستند که دو سال است حمام نرفته اند و بدنشان زخم شده و ما مجبور به پذیرش آنها هستیم .پیامدهای اقتصادی زندان : یکی از پیامدهای زندان فشار های اقتصادی به افراد و جامعه است که با توجه به فقدان شرایط لازم برای اصلاح و باز پروری بزهکاران با زندان ، این هزینه، هزینه ‌ای بی مورد و بی فایده و غیر ضروری است که به جامعه تحمیل می گردد سرانه واقعی هر زندانی 000/40 ریال تعیین شده است که سالانه بابت نگهداری مجرمان ،‌ مبلغ هنگفتی به جامعه تحمیل می گردد و علاوه بر آن ، هزینه های صرف شده برای ساخت زندان ها، حقوق و مخارج پرسنل اداری انتظامی و خدماتی زندان، هزینه تعمیر و مرمت زندان ، هزینه های بهداشتی و درمانی زندان هزینه های مربوط به برنامه های اصلاحی ، کار آموزی و پوشاک زندانیان ، محروم ماندن جامعه از کار و فعالیت نیروی انسانی عظیمی که در طول سال سر از زندان درمی‌آورند. و این در حالی است که زندان دست آوردهای محسوسی برای جامعه ندارد.

معضلات و نارسایی های زندان به قدری زیاد است که در این مختصر نمی گنجد. این معضلات و نارسایی ها باعث شده تا متفکران و محققان به این نتیجه برسند که به جای مجازات حبس مجازات هایی جایگزین شود که هم نتیجه اصلاح و بازپروری را داشته باشد و هم آثار منفی کمتری.

انواع مجازات های جایگزین حبس :

اخطار کردن : از اخطارها معمولاً برای بزه های کوچک جوانان و کسانی استفاده می شود که آسیب پذیرند ، مانند افراد مسن و گسیخته از اخطار به عنوان یک جایگزین محکومیت زندان به ندرت باید استفاده کرد .

جریمه: این مجازات جایگزین دراکثر کشورهایی که مجازات جایگزین را اعمال می کنند وجود دارد . جریمه کردن ، کیفری گسترده و جهان شمول است . از جریمه و جزای نقدی می توان به عنوان کیفر جایگزین بهره گرفت . جزای نقدی این اشکال را دارد که افراد تهی دست پولی برای پرداخت جزای نقدی ندارند و در نتیجه دوباره به زندان خواهند رفت. در پاسخ به این مشکل بسیاری از کشورها مانند آلمان ، سوئد و فرانسه نظام جزای نقدی روزانه(fine day)را به کار می گیرند . این بدان معنی است که بزه ها را دسته بندی و طبقه بندی می کنند و برابر درآمد و وضع مالی شخص ، تعداد افراد تحت تکفل محکوم ، مبلغ جزای نقدی را تعیین می کنند . قاضی برای نحوه محاسبه جزای نقدی دو شیوه متفاوت در اختیار دارد ، ابتدا با توجه به شدت جرم تعداد روز را مشخص می کند سپس با توجه به اموال و تعهدات محکوم علیه میزان جزای نقدی روزانه را تعیین می کند . ضمانت اجرای عدم اجرای جزای نقدی روزانه موجب حبس محکوم علیه برای مدتی معادل نیمی از روزهای جزای نقدی روزانه پرداخت نشده میگردد .

حکم تعلیق: محکومیت زندانی برای مدت طولانی معین که از 3 تا 5 سال است ، به شرط عدم ارتکاب همان جرم و بزه های دیگر تعلیق می شود .

حکم تعلیقی با نظارت : در این نوع تعلیق محکوم باید یک سلسله تکالیفی را که قاضی برای او در دوره تعلیق تعیین می کند را رعایت نماید و این تکالیف با توجه به شخصیت هر محکوم تغییر می کند . پاره ای از این تکالیف عبارتند از : الزام به انجام یک کار دائمی ، تعهد به سرپرستی صغار و نگهداری اطفال خود .

نظارت مشدد : نظارت فشرده یا مشدد بر اساس الگوی آمریکا ، به عنوان تدبیر اصلاحی از نظارت ساده کارآیی بیشتری دارد . در این نوع جایگزینی حبس در خانه با کنترل اجتمایی و نیز کنترل الکترونیکی انجام می گیرد ، هدف اول از این طرح ، اصلاح فرد و جلوگیری از هتک حرمت و برچسب زدن به او است و هدف دوم تأمین امنیت اجتمایی و سلب امکان متهم برای جرم و کاهش فرصت ارتکاب حداقل جرم می باشد .

حکم تأخیری : در این روش دادگاه به صدور حکم محکومیت زندانی دست نمی زند ولی منتظر می ماند تا زندانی محکوم ، کار انجام دهد . مانند رها کردن یا انجام دادن کاری برای قربانی و زیان دیده از جرم یا برای جامعه ، پس از 6 ماه اگر قاضی مشاهده کرد که محکوم علیه به درمان خود پرداخته است یا کاری و خدمتی انجام داده است و نتیجه خرسند کننده است آن شخص محکوم به زندان نمی شود .

محرومیت از حقوق اجتماعی : به این نوع از جایگزین که کیفر سالب حقوق یا محدود کننده ، هم نام دارد در بسیاری از کشورها اجرا می شود مثلاً در فرانسه این نوع کیفرها عبارتند از : ضبط گواهینامه رانندگی ، ضبط دسته چک ، ضبط پروانه شکار ، محرومیت از شرکت در انتخابات ، مصادره اموال و..... .

خدمات عام المنفعه : خدمات عام المنفعه حکمی است که از سوی دادگاه صادر می شود و به برکت آن به بزه کار این فرصت و بخت داده می شود تا با انجام کاری به سود جامعه ، ضرر و زیان برخاسته از بزه ارتکابی اش را به جامعه جبران کند بی آنکه زندان در باره اش اعمال شود . برای صدور این حکم ، باید قاضی رضایت محکوم علیه را جلب نماید به طوری که خدمت یا کار تعیین شده جنبه تحمیلی ، اجباری و بیگاری نداشته باشد البته بزه کاران خطرناک از امتیاز خدمات عام المنفعه محروم هستند و تنها شامل مرتکبان بزه های ساده می شود و اگر بزه کاری که به خدمات عام المنفعه محکوم شده بر سر کارش حاضر نشود به دادگاه خوانده می شود تا در این باره توضیح دهد و اگر دلیل موجهی ارائه ندهد راهی زندان می شود . براساس تجربیات کشورهایی که از این جایگزین استفاده کرده اند آن را بسیار بسیار مفید دانسته اند .

علاوه بر جایگزین هایی که ذکر شد جایگزین های دیگری نیز مطرح شده است که ما در اینجا از توضیح بیشتر در مورد آن ها خودداری می کنیم از قبیل : شلاق ، محدود سازی آزادی با نظارت کامل ، نگهداری موقت در مکان ها و خانه ها ، حبس در منزل ، اخراج از شهر و کشور ، نصیحت ، حکم تلفیقی آزادی مشروط .

حبس و مجازات های جایگزین در ایران :

طبق پژوهش مجلس شورای اسلامی:« در حقوق کیفری ایران ، حدود 1400 عنوان مجرمانه وجود دارد که برای 400 مورد آن ، حبس پیش بینی شده است و در نتیجه در هر 54 ثانیه یک نفر به زندان می رود و زندان های کشور 4 تا 6 برابر ظرفیت واقعی ، در خود زندانی جای داده اند» . و این در حالی است که طبق اسلام فقط 3 جرم و حداکثر 16 جرم یافت می شود که مجازات زندان داشته باشد از مهم ترین دلایل تراکم جمعیت در زندان های کشور عبارت است از عدم توجه به نماد پیشگیری و در نتیجه افزایش جرایم و آسیب های اجتمایی و حبس محور بودن قانون و قضات ما همانطور که می بینیم در حقوق کیفری ایران برای بیشتر جرایم مجازات حبس پیش بینی شده است و همین موضوع و البته اعتماد و اعتقاد خود قضات به حبس باعث افزایش هر چه بیشتر این روند شده است .

البته در مواردی هم قانون پیش بینی هایی برای تحدید حبس کرده است که عبارتند از : آزادی مشروط (ق.م.ا) و تعلیق مجازات حبس ( مواد 25 الی 36 ق.م.ا ) و تبدیل مجازات حبس (ماده 22 ق.م.ا ) .

در دنیای امروز حذف زندان امری غیر منطقی و غیر ممکن است ولی آنچه مهم و مسلم است این است که امروز زندان کارکرد خود را از دست داده است و بهترین و ضروری ترین کار استفاده از روش های جایگزین حبس است که البته نیاز به کاری کارشناسانه و تحقیقات مفصلی دارد.

امیدواریم هرچه زودتر شاهد گسترش این تحدید ها و اعمال مجازات های جایگزین باشیم.

بدیهی است در تمام کشورهای جهان، وقتی شخصی قواعد و مقررات مصوب حکومت را نقض کند وی را به گونه یی اخلال کننده در نظمی که قانون گذار ایجاب کرده است می دانند و به همین دلیل جهت حفظ تعادل در روابط اجتماعی و اینکه امنیت هر چه بهتر برقرار شود برای مقصر ضمانت مدنی یا کیفری در نظر می گیرند. ضمانت کیفری، همان مجازات ی است که قانون گذار برای جرائم تعیین کرده تا اشخاص مرتکب جرم تنبیه شده و آگاه باشند که اگر عمل یا ترک عملی انجام دهند که قانون گذار برای آن مجازات تعیین کرده، نمی توانند نظم اجتماع را به هم زده و با محکومیت کیفری مجازات می شوند تا دیگر دست به اعمال مجرمانه نزنند.

در گذشته برای تادیب مجرمان از مجازات های بسیار سنگین و زجرآور بدنی استفاده می کردند. به عنوان مثال داغ و علامت زدن روی بدن، غل و زنجیر کردن، در معرض دید قرار دادن مقصر و پیاده روی روی شن های داغ از جمله مجازات هایی بود که توسط حکومت ها اعمال می شد که به مرور مجازات زندان جایگزین این گونه مجازات های خشونت بار شد. در بعضی از کشورها منجمله کشور ایران عقیده جرم شناسان بر این است که نوع مجازات باید به گونه یی انتخاب شود که حالت تادیب و بازدارندگی برای مجرم داشته باشد و مجازات بدنی را می توان در لایحه مجازات اسلامی که از طرف قوه قضائیه تدوین و برای تصویب به مجلس شورای اسلامی ارسال شده است، ملاحظه کرد. هدف مجازات در وهله اول برقراری نظم عمومی با تنبیه مجرم به لحاظ عدم رعایت مقررات اجتماعی و آرامش افکار عمومی است و مجازات باید آن طور تعیین و اجرا شود که درس عبرتی باشد برای دیگران تا دیگر بار، هم مجرم مرتکب جرم نشود و هم افراد جامعه بدانند که در قبال ارتکاب جرم مجازات گریبان شان را خواهد گرفت.

در کنار مجازات های بدنی یاد شده، مجازات زندان از دیگر مجازات های مرسوم در قوانین کیفری کشو&